Home Brygada Spadochronowa

Członkowie brygady z Kresów Wschodnich

W 1944 roku 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa (1 PSP) wylądowała w Oosterbeek i Driel w ramach operacji Market Garden. Żołnierze brygady pochodzili z całej Polski, a dokładniej mówiąc: z terytorium II Rzeczypospolitej (ilustracja 1).

Przesunięcie granic

Po ataku Niemiec 1 września 1939 roku i Związku Radzieckiego 17 września 1939 roku na Polskę obszary na zachodzie i wschodzie kraju zostały włączone odpowiednio do Niemiec i Związku Radzieckiego. Obszary Związku Radzieckiego zostały w 1941 roku zajęte przez Niemców podczas niemieckiej inwazji na Związek Radziecki. Po zakończeniu wojny i pokonaniu Niemiec Związek Radziecki ponownie rościł sobie prawo do zajętych w 1939 roku obszarów, które zostały włączone do Socjalistycznych Republik Radzieckich: Ukrainy, Białorusi i Litwy. W zamian za to obszary na wschodzie Niemiec zostały wcielone do Polski. Po kilku „poprawkach” w latach pięćdziesiątych ustaliły się granice państwowe w formie, w jakiej je obecnie znamy. Oznacza to, że wielu żołnierzy brygady pochodziło z obszarów, które obecnie są częścią państw takich jak Ukraina, Białoruś, Litwa lub rosyjska enklawa wokół Kaliningradu na północ od Polski.

Polegli żołnierze z terenów wschodnich

W lutym 2023 roku Graham Francis opublikował w biuletynie Arnhem 1944 Fellowship listę poległych polskich spadochroniarzy pochodzących z tych obszarów. Artykuł nosi tytuł „The Ukrainian Connection”. Na liście obejmującej 45 poległych skrót KIA oznacza „Killed in Action” (poległ w akcji), DoW – „Died of Wounds” (zmarł z powodu odniesionych ran), a AOWC – „Arnhem Oosterbeek War Cemetery”, znany również jako „Cmentarz Wojenny Arnhem-Oosterbeek”. Z lista można się zapoznać w formacie PDF.

Na ponowne wykorzystanie tej listy otrzymaliśmy oczywiście zgodę autora.

Całkowita liczba żołnierzy pochodzących z terenów wschodnich w brygadzie

Na koniec Graham Francis dokonuje następującej obserwacji: Spośród 97 poległych spadochroniarzy, 45* widnieje na liście jako osoby pochodzące z terenów na wschodzie Rzeczypospolitej, które po wojnie przestały należeć do Polski. Z tego 32 pochodzi z obszaru obecnej Ukrainy. Na tej podstawie wyciąga ogólny wniosek, że w całej brygadzie około 800 żołnierzy mogło pochodzić z terenów wschodnich, z czego około 560 z obszarów obecnej Ukrainy.

Nie wspomina przy tym, że dotyczy to także generała Sosabowskiego, który urodził się w 1892 w Stanisławowie (obecnie Iwano-Frankiwsk w Ukrainie). Obszar ten był wówczas częścią Austro-Węgier.

Zastrzeżenie

Analizując to wszystko, należy jednak zaznaczyć, że regiony, o których mowa, cechowało w okresie przed drugą wojną światową niezwykle zróżnicowanie etniczne. Dopiero po wojnie, wraz z przesunięciem granic, nastąpiły migracje ludności, co doprowadziło do powstania bardziej homogenicznych państw narodowych. Oczywiście istotnym czynnikiem był fakt, że społeczność żydowska, która przed wojną stanowiła znaczną część populacji Rzeczypospolitej, została w większości unicestwiona w Zagładzie.

Ilustruje to mapa (ilustracja 3), która przedstawia dominujące grupy etniczne na terytorium II Rzeczypospolitej. Ciekawy jest też artykuł dziennikarza Pietera van Osa mówiący między innymi o tym, że ludzie pytani podczas spisu ludności w tamtym okresie o swoją narodowość w większości deklarowali, że identyfikują się nie z państwem narodowym, lecz z regionem.

Z terenów wschodnich do Arnhem

Gdy w październiku 1939 roku rozpoczęła się niemiecko-sowiecka okupacja Polski, część spadochroniarzy uciekła do Rumunii i Węgier. Stamtąd wielu z nich udało się do Francji i Wielkiej Brytanii, aby dołączyć do polskiej armii. Inna ważna grupa została deportowany przez Sowietów do obozów pracy w głębi Związku Radzieckiego. Ci, którzy nie zostali zamordowani i przetrwali gehennę w sowieckich obozach, mogli dołączyć do polskiej armii dopiero od 1941 roku, gdy po ataku Niemiec Związek Radziecki dołączył do Aliantów. Niektórzy pokonali w tej podróży 40 000 kilometrów, aby wziąć udział w walkach pod Oosterbeek i Driel.

Ilustracja 1: Polska w 1930 r., podział na dystrykty
Wikipedia: By XrysD – Own work, CC BY-SA 4.0  

IIlustracja 2: Przesunięcie granic po II wojnie światowej
Wikipedia: By radek.s – Own work, CC BY-SA 3.0    

Ilustracja 3: Grupy etniczne w Polsce w 1921 r.
https://www.edmaps.com/html/poland_1921_c.html

*) Właściwie 44, ponieważ autor wymienia także na liście spadochroniarza, który pochodził z Petersburga, a miasto to nigdy nie było polskie.

Po 78 latach nazwisko na nagrobku PLT. E Morchonowicz

Plutonowy Edward Morchonowicz z 8 kompanii 3 batalionu 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej urodził się 22 maja 1915 roku w Żółkiewce. Od 1935 r. był podoficerem w 24 Pułku Ułanów w Kraśniku.

Okres przedwojenny i kampania wrześniowa 1939 roku

W 1938 brał udział w zajęciu Zaolzia, okupowanego od 1920 roku. W 1939 wraz ze swoim pułkiem brał udział w walkach pod Jordanowem-Kasiną Wielką, Zegartowicami, Leszczyną, Pcimiem, Głogowem-Rzeszowem-Łańcutem, Radymnem, Jaworowem i Grzybowicami, uczestniczył także w obronie Lwowa.

20 września 1939 przekroczył granicę i został internowany na Węgrzech. W sylwestra przybył do Francji i został żołnierzem 1 szwadronu 10 Brygady Kawalerii Pancernej. Jego jednostka nie brała udziału w kampanii francuskiej. 26 czerwca przybył do Anglii, zostając żołnierzem 24 Pułku Ułanów (pancernych).

Wstąpienie do Brygady

Na początku 1942 roku zgłosił się do Brygady Spadochronowej. Ponieważ był bardzo dobrym instruktorem i żołnierzem, przełożeni odmówili mu zgody na przeniesienie. Po raz kolejny złożył podanie. Znowu mu odmówiono. Zaczął więc pić i zachowywać się jak najgorzej, aby udowodnić swoją nieprzydatność. Został zdegradowany do stopnia kaprala i przeniesiony do 10. Batalionu Dragonów. Ostatecznie pod koniec 1942 roku przełożeni pozwolili mu przenieść się do Brygady Spadochronowej.

Uzyskał kwalifikacje skoczka spadochronowego nr 2669. W ciągu półtora roku odzyskał stopień plutonowego, zyskując bardzo dobre opinie nowych przełożonych.

Jego przyjaciele z Brygady zapamiętali go jako bardzo pogodną i otwartą osobę. Jego jedyną wadą było to, że jąkał się podczas mówienia. Ta wada znikała, gdy śpiewał i grał na akordeonie. Kiedyś nie polubił nowoprzybyłego żołnierza w swoim plutonie i go szykanował. Inni żołnierze zaczęli go pytać „Dlaczego go karcisz?” Odpowiedział: „Bo mnie przedrzeźnia”. Powiedzieli mu: „Nie przedrzeźnia, on też się jąka”. Od tego momentu zostali przyjaciółmi.

Dumny wachmistrz

Został również zapamiętany jako dumny kawalerzysta. Stara się ubierać jak kawalerzysta: nosił spodnie i buty gońca motocyklowego, przypominające krojem bryczesy, i wysokie buty kawaleryjskie zamiast battledresowych spodni i regulaminowych butów. Do żołnierzy, których znał ze swojej jednostki kawalerii w Polsce, zawsze mówił: „Nie jesteś strzelcem, jesteś ułanem spadochronowym”. O sobie „Nie jestem plutonowym, jestem wachmistrzem spadochronowym”.

W Driel i Oosterbeek

Zrzucono go w miejscowości Driel 21 września 1944 roku z Dakoty nr 75. W nocy z 22 na 23 września wraz z częścią swojej 8 kompanii przeprawił się przez Ren. Dokonali tego trzema pontonami –dwoma dwuosobowymi i jednym czteroosobowym – „pożyczonymi” przez naszych saperów na lotnisku od Amerykanów. 36 z polskich żołnierzy przepłynęło tej nocy rzekę.

Następnego dnia rano zajęli oni pozycje nad stawem na skrzyżowaniu Benedendorpsweg i Kneppelhoutweg w Oosterbeek. Po porannym ostrzale artylerii i moździerzy Edward Morchonowicz został znaleziony martwy, z ranami od odłamków. Był pierwszym zabitym z żołnierzy, którzy przekroczyli Ren.

Został pochowany przez swoich towarzyszy 70 metrów za pozycjami, jak stwierdzono w jego protokole pochówku polowego. Chociaż został zidentyfikowany przez władze brytyjskie w 1945 roku jako poległy, z jakichś powodów jego tożsamość została zagubiona. Przez 77 lat leżał pochowany jako nieznany polski żołnierz w grobie 18.A.1 na Cmentarzu Wojennym w Oosterbeek. Został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych.

Zmiana napisu na nagrobku

Latem 2022 roku napis „nieznany żołnierz” na nagrobku 18.A.1 został zastąpiony jego nazwiskiem i danymi.

PLT.
E MORCHONOWICZ
3 BAON SPAD
23RD SEPTEMBER 1944 AGE 28

W piątek 15 września 2023 roku odbyła się z tej okazji specjalna uroczystość.

Tekst, portret i zdjęcie mogiły polowej za pośrednictwem Mateusza Mroza. Jego badania zaowocowały ponownym poświęceniem grobu na Cmentarzu Powietrznodesantowym w Oosterbeek. Zdjęcia z uroczystości na cmentarzu za pośrednictwem Stichting Driel-Polen.